ಆಯುರ್ವೇದವು ಮಾನವನ ಅನಾರೋಗ್ಯವನ್ನು ಎದುರಿಸಲು ಮತ್ತು ಉನ್ನತ ಯೋಗಕ್ಷೇಮವನ್ನು ಕಾಪಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು ಮಾರ್ಗದರ್ಶನ ನೀಡುತ್ತದೆ. ಇದು ಜೀವನದ ವಿಜ್ಞಾನವಾಗಿದೆ. ಆಯುರ್ವೇದದಲ್ಲಿ ಉಪವಾಸ ದೈವವ್ಯಾಪಾಶ್ರಯ (ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ) ಚಿಕಿತ್ಸೆ ಮತ್ತು ಹತ್ತು ಲಂಘನ (ದೇಹದ ಲಘುತೆಯನ್ನು ಉಂಟುಮಾಡುವ) ಚಿಕಿತ್ಸೆಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ. ಸಂಸ್ಕೃತ ದ ಲ್ಲಿ ‘ಉಪ’ ಎಂದರೆ “ಹತ್ತಿರ” ಮತ್ತು ‘ವಾಸ’ ಎಂದರೆ “ಇರಲು”, ಸೂಚ್ಯವೆಂದರೆ ಭಗವಂತನ ಹತ್ತಿರ ಉಳಿಯುವುದು” ಆದ್ದರಿಂದ ಉಪವಾಸ ಎಂಬ ಪದವು ದೈವಿಕ ಚಿಕಿತ್ಸೆಯ ಆಂತರಿಕ ದೃಷ್ಟಿಕೋನವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಉಪವಾಸದ ಆಚರಣೆಯು ಹಿಂದೂ ಸಂಸ್ಕತಿಯ ಭಾಗವಾಗಿ ಹೋಗಿದೆ.
ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಸಮಯಕ್ಕೆ ಯಾವುದೇ ರೀತಿಯ ಆಹಾರ, ನೀರು ಏನೂ ಸೇವಿಸದೆ ಸ್ವಯಂಪ್ರೇರಿತ ಇಂದ್ರಿಯ ನಿಗ್ರಹವನ್ನು ಉಪವಾಸ ಎಂದು ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಿಸಲಾಗಿದೆ. ಇದು ದೇಹದಲ್ಲಿ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾದ ವಿಷವನ್ನು ಹೊರಹಾಕಿ ರೋಗ ಶಮನಕ್ಕೆ ಸಹಕರಿಸುತ್ತದೆ. ಇಂದ್ರಿಯಗಳ ಮೇಲೆ ನಿಯಂತ್ರಣವನ್ನು ಬೆಳೆಸಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಮತ್ತು ಮನಸ್ಸನ್ನು ಶಾಂತಿಯುತವಾಗಿರಿಸುತ್ತದೆ. ಆಯುರ್ವೇದದ ಪ್ರಕಾರ, ಉಪವಾಸವು ತಿನ್ನುವ ಕಟ್ಟುಪಾಡು ಮಾತ್ರವಲ್ಲ, ಇದು ಸೇವನೆಯ ಮಾದರಿಯಾಗಿದೆ. ಉಪವಾಸದ ತತ್ವ- ಆಯುರ್ವೇದ ಚಿಕಿತ್ಸೆಯು ಉಪವಾಸವನ್ನು ಹೇಗೆ, ಎಲ್ಲಿ, ಯಾವಾಗ ಮಾಡಬೇಕು ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯ ನೀಡುತ್ತದೆ. ಮಾನವನ ಎಲ್ಲಾ ರೋಗಗಳಿಗೂ ಆತನ ದೇಹದಲ್ಲಿ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾಗುವಂತಹ ಮಲ-ವಿಷವೇ ಮುಖ್ಯ ಕಾರಣವಾಗಿರುತ್ತದೆ.
ಉತ್ತಮ ಆರೋಗ್ಯಕ್ಕೆ ವಾರಕ್ಕೊಮ್ಮೆ ಅಥವಾ 15 ದಿನಕ್ಕೊಮ್ಮೆ ಉಪವಾಸ :
ಮನುಷ್ಯನ ಆರೋಗ್ಯದ ಹಿತಕ್ಕಾಗಿ ವಾರದಲ್ಲಿ ಒಂದು ದಿನ ಅಥವಾ ಕನಿಷ್ಠ 15 ದಿನಗಳಿಗೆ ಒಮ್ಮೆಯಾದರೂ ಒಂದು ದಿನದ ಉಪವಾಸ ಮಾಡಬೇಕು. ಉಪವಾಸದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬ ವ್ಯಕ್ತಿಯು ದೇಹದ ಮತ್ತು ಮೆದುಳಿನ ಸರಾಗತೆಯನ್ನು ಅನುಭವಿಸಬಹುದು. ಇದು ಅನಾರೋಗ್ಯದ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ಉತ್ತಮ ಭಾವನೆಯನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ. ಒಟ್ಟಾರೆಯಾಗಿ, ಉಪವಾಸವು ವ್ಯಕ್ತಿಯನ್ನು ಚೈತನ್ಯದಾಯಕವಾಗಿ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಆಯುರ್ವೇದವು ವ್ಯಕ್ತಿಯು ಮತ್ತು ಅವನ ದೇಹದ ಪ್ರಕಾರವನ್ನು ಅವಲಂಬಿಸಿ ಉಪವಾಸವನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ. ವ್ಯಕ್ತಿಯ ವಯಸ್ಸು, ಜೀರ್ಣಕಾರಿ ಅಗ್ನಿ, ಕಾಲ ಮತ್ತು ದೋಷದ ಮೇಲೆ ದೇಹದ ಪ್ರಕಾರವನ್ನು ನಿರ್ಧರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಮುನ್ನೆಚ್ಚರಿಕೆಯಾಗಿ ಮತ್ತು ಹೆಚ್ಚುವರಿಯಾಗಿ ರೋಗ ನಿವಾರಕ ವಿಧಾನವಾಗಿ ಉಪವಾಸವನ್ನು ಸಲಹೆ ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಉಪವಾಸದಿಂದ ಆರೋಗ್ಯ ಸುಧಾರಣೆ :
ಒಂದು ಉದಾಹರಣೆಯೊಂದಿಗೆ ಹೇಳುವುದಾದರೆ, ಬೆಂಕಿಯ ತೀವ್ರತೆಯು ಅದರ ಮೇಲೆ ಉಳಿದಿರುವ ಬೂದಿ ಕಣಗಳಿಂದ ಕಡಿಮೆಯಾಗುತ್ತದೆ, ಇದರಿಂದಾಗಿ ಅದು ಸುಡುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಗೆ ಅಡ್ಡಿಯಾಗುತ್ತದೆ. ಅದೇ ರೀತಿ ಮಾನವ ದೇಹದ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಹೇಳುವುದಾದರೆ, ಮಾನವ ದೇಹದಲ್ಲಿನ ವಿಷಪೂರಿತ ದೋಷ, ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಆಯುರ್ವೇದದಲ್ಲಿ ಆಮಾಶಯ ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ಜೀರ್ಣಕಾರಿ ಒಳಾಂಗಗಳು. ಇದು ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಕಡಿಮೆ ಮಾಡುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಜೀರ್ಣಕಾರಿ ಬೆಂಕಿಯನ್ನು ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಹೊಟ್ಟೆಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ದೌರ್ಬಲ್ಯ ಮತ್ತು ಅಮಾ (ಚಯಾಪಚಯ ವಿಷಗಳು ಅಥವಾ ಜೀರ್ಣಕಾರಿ ಬೆಂಕಿಯ ದುರ್ಬಲ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಣೆಯ ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ ಉದ್ಭವಿಸುವ ಅಂಶಗಳು) ಉತ್ಪಾದನೆಯನ್ನು ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತದೆ.
ಇದನ್ನು ಎಲ್ಲಾ ಕಾಯಿಲೆಗಳಿಗೆ ಆಧಾರವಾಗಿರುವ ಚಾಲಕ ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇದು ದೇಹದ ವಾಹಕ (ಚಾನಲ್‌)ಗಳನ್ನು ನಿರ್ಬಂಧಿಸಲು ಕಾರಣವಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯು ವಿವಿಧ ಕಾಯಿಲೆಗಳಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗುತ್ತದೆ. ಉಪವಾಸ ಮಾಡುವುದರಿಂದ ದೇಹದ ಒಳಾಂಗಗಳಲ್ಲಿ ಪೋಷಣೆಯಿಲ್ಲದೆ ಅನೇಕ ಚಯಾಪಚಯ ಜೀವಾಣುಗಳ ಪ್ರಮುಖ ವಿನಾಶಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗುತ್ತದೆ. ಅಲ್ಲದೆ ಜೀರ್ಣಕಾರಿ ಬೆಂಕಿಯನ್ನು ಹೊತ್ತಿಸುತ್ತದೆ ಜೊತೆಗೆ ಚಾನಲ್‌ಗಳಲ್ಲಿನ ಅಡೆತಡೆಗಳನ್ನು ತೆರವುಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ. ಈ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯು ಅನಾರೋಗ್ಯದ ವಿರುದ್ಧ ಹೋರಾಡಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಅದೇನೇ ಇದ್ದರೂ, ಉಪವಾಸವನ್ನು ಆಚರಿಸುವ ಮೊದಲು ಮತ್ತು ನಂತರ ಹಬ್ಬವನ್ನು ಶಿಫಾರಸು ಮಾಡುವುದಿಲ್ಲ. ಆಯುರ್ವೇದದಲ್ಲಿ ಉಪವಾಸವು ಅವರ ದೇಹದ ವರ್ಗಕ್ಕೆ ಅನುಗುಣವಾಗಿ ವಿವಿಧ ಜನರಿಗೆ ವಿಶಿಷ್ಟವಾಗಿದೆ.
ಉಪವಾಸ ಮಾಡುವ ವಿಧಾನ ಹೇಗೆ?
ಉಪವಾಸವನ್ನು ಕೊನೆಯ ಊಟದಿಂದ ಅಲ್ಲ, ಆದರೆ ಊಟ ಜೀರ್ಣವಾದ ನಂತರ ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಹಸಿವಾದಾಗ ನೀರು ಕುಡಿಯಬೇಕು. ಪ್ರತಿದಿನ ಸೂರ್ಯೋದಯದಿಂದ 6 ಗಂಟೆ ಅಥವಾ ಅದಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಕಾಲ ಆಹಾರವಿಲ್ಲದೆ, ನೈಸರ್ಗಿಕ ಹಸಿವು ಅನುಭವಿಸುವವರೆಗೆ, ಧನಾತ್ಮಕ ಆಹಾರದೊಂದಿಗೆ ಲಘು ಆಹಾರವನ್ನು ಸೇವಿಸಬೇಕು (ಮಂಗಳಗೌರಿ ವಿ. ರಾವ್, 2016).
ಆಯುರ್ವೇದದ ಪ್ರಕಾರ, ಜ್ವರಚಿಕಿತ್ಸಾದಲ್ಲಿ ದೋಷಗಳ ನಿಶ್ಚಲತೆಯಿಂದ ವಾಯು ಇರುವವರೆಗೆ, ರೋಗಿಯು ಯಾವುದೇ ಆಹಾರವನ್ನು ಸೇವಿಸಬಾರದು ಮತ್ತು ಲಘು ದ್ರವ ಆಹಾರದ ನಿಯಮವನ್ನು ಅನುಸರಿಸಬಹುದು (ಸುಶ್ರುರ್ತ ಸಂಹಿತಾ ಉತ್ತರ ತಂತ್ರ, 39/101 -102).
ಉಪವಾಸದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಮಾಡಬಾರದ ಕೆಲಸಗಳು :
ಹಗಲು ನಿದ್ರೆ, ಮದ್ಯ ಸೇವನೆ, ಜೇನು ಕುಡಿಯುವುದು, ವ್ಯಾಯಾಮ, ದೇಹದ ಮಸಾಜ್, ತಲೆ ಮಸಾಜ್, ಲೈಂಗಿಕ ಚಟುವಟಿಕೆ, ವೀಳ್ಯದೆಲೆಗಳನ್ನು ಅಗಿಯುವುದು ಇತ್ಯಾದಿಗಳನ್ನು ಉಪವಾಸದ ದಿನದಂದು ನಿಷೇಧಿಸಲಾಗಿದೆ. (ಶಬ್ದಕಲ್ಪದ್ರುಮ, 1967)
ಉಪವಾಸದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ನಂತರದ ಆಹಾರ ಸೇವನೆ :
ಆಯುರ್ವೇದವು ಅಕ್ಕಿಯ ಗಂಜಿಯ ಸೇವನೆಯನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ, ಇದು ಜೀರ್ಣಕ್ರಿಯೆಗೆ ಸುಲಭವಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಉಪವಾಸದ ನಂತರ ಉತ್ತಮ ಹಸಿವನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ.
ಉಪವಾಸ ಆಚರಣೆ ಯಶಸ್ವಿಯಾದ ಚಿಹ್ನೆಗಳು ಮತ್ತು ಲಕ್ಷಣಗಳು :
ಮಲ ಮತ್ತು ಮೂತ್ರವನ್ನು ಸರಿಯಾದ ಮತ್ತು ಸಮಯೋಚಿತವಾಗಿ ಹೊರಹಾಕುವುದು, ದೇಹದ ಹಗುರವಾದಂತೆ ಭಾಸವಾಗುವುದು, ಹೃದಯದ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಸ್ಪಷ್ಟತೆಯ ಭಾವನೆ, ಅರೆನಿದ್ರಾವಸ್ಥೆ ಮತ್ತು ಆಯಾಸ ಕಣ್ಮರೆಯಾಗುವುದು, ಬೆವರು ಕಾಣಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದು, ರುಚಿ, ಹಸಿವು ಮತ್ತು ಬಾಯಾರಿಕೆಯ ಭಾವನೆ ಮತ್ತು ಒಳಗಿನ ಯೋಗಕ್ಷೇಮದ ಭಾವನೆಗಳು ಈ ಎಲ್ಲಾ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಯಶಸ್ವಿ ಉಪವಾಸದಲ್ಲಿ ಗಮನಿಸಬಹುದು.
ಅತಿಯಾದ ಉಪವಾಸದ ಚಿಹ್ನೆಗಳು ಮತ್ತು ಲಕ್ಷಣಗಳು :
ಕೀಲುಗಳಲ್ಲಿ ನೋವು, ದೇಹ-ನೋವು, ಕೆಮ್ಮು, ಬಾಯಿ ಒಣಗುವುದು, ಹಸಿವಿನ ಕೊರತೆ, ಶ್ರವಣ ಮತ್ತು ದೃಷ್ಟಿ ದೌರ್ಬಲ್ಯ, ಮಾನಸಿಕ ಗೊಂದಲ, ಕತ್ತಲೆಯ ಭಾವನೆ (ಕಣ್ಣಿನ ಮುಂದೆ), ಚಯಾಪಚಯ ನಷ್ಟ (ಜೀರ್ಣಕಾರಿ ಮತ್ತು ಚಯಾಪಚಯ ಬೆಂಕಿ) ಮತ್ತು ದೇಹ ಶಕ್ತಿನಷ್ಟವಾದಂತೆ ಅನುಭವಾಗುತ್ತದೆ.
ಯಾರು ಉಪವಾಸಕ್ಕೆ ಅನರ್ಹರು? :
ಅತಿಯಾದ ಹಸಿವು ಮತ್ತು ಬಾಯಾರಿಕೆ ಇರುವವರು, ಸಣಕಲು/ದುರ್ಬಲರು, ತುಂಬಾ ಚಿಕ್ಕವರು, ತುಂಬಾ ವಯಸ್ಸಾದ ಮತ್ತು ಗರ್ಭಿಣಿ ಮಹಿಳೆ ಉಪವಾಸಕ್ಕೆ ಅನರ್ಹ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳು.
